To jedno z nielicznych zdjęć archiwalnych, którego nie odważyłem się poprawić, skadrować lub choćby nawet tylko zmienić jego walor: niech pozostanie takie, jakie jest. Jest na nim bowiem wszystko, co pozostało z bielskiej Rodziny Geradów: zmarłych i pochowanych tu przed wojną Rozalii z Betterów, Sali Lazar z Geradów i Henryka Gerad oraz PAMIĘĆ po 19 (dziewiętnastu!), jak napisano, „Ofiarach Wojny”: dziesięciu żeńskich i dziewięciu męskich… Przeważają imiona „chrześcijańskie”: Helena, Maria, Gerda, Neli, Ilonka, Adolfine, Lida i Wera oraz Maks, Hugo, Jerzy, Oskar, Erwin, Artur, Herbert – co przemawiać by mogło za orientacją Haskala tej Rodziny, tylko: Samuel, Hardi i Erza (Ezra?) są typowo żydowskie… Niepokój budzi we mnie to enigmatyczne określenie „Ofiary Wojny”, bo co ono w tym przypadku, właściwie oznacza? Typowe ofiary wojenne: bombardowań, ostrzału, głodu, epidemii? A jeżeli zginęli tak, jak te sześć milionów Ofiar Holocaustu – jak wiemy z rąk niemieckich, dlaczego nie napisano tego wprost? Może więc było tak, że wtedy, kiedy powstał nagrobek z inskrypcją, nie wolno było mówić i pisać ani o śmierci na „Nieludzkiej Ziemi”, ani o takiej jak w Jedwabnem – choćby tylko części z Nich? Historia powstania tego zdjęcia też jest osobliwa: spacerując którejś soboty lub może piątku wieczorem z Alicją i Tomkiem w wózeczku obok Cmentarza Żydowskiego, weszliśmy tam spontanicznie przez otwartą furtkę i ledwo zrobiłem to właśnie zdjęcie, podbiegła do nas kobieta o wyglądzie gospodyni wiejskiej, jak się okazało dozorczyni, która nas wyprosiła: „Bo przychodzą tu ludzie, aby ukraść nagrobki”, a gdy stanowczo zaprotestowałem: „Przyszliśmy tylko, aby oddać cześć zmarłym Żydom”, przypomniała sobie: „Przecież dzisiaj jest szabes i gojom wstęp na Cmentarz Żydowski jest zabroniony”! No – sama na Żydówkę też nie wyglądała… Nie wiem dotąd, dlaczego wtedy zrobiłem to akurat zdjęcie, upamiętniające męczeńską śmierć tych nieznanych mi zupełnie, nawet tylko z nazwiska Geradów; może był to jakiś znak?